Dezenfektanların etkilerini tayinde birçok yöntemler bulunmaktadır.
Bunlar arasında en önemlileri aşağıda gösterilmiştir:
A) Mikrobisid ve mikrobistatik etkinin saptanması: Bu etkileri
ölçmede birçok metotlar vardır. En çok kullanılanları, özetle, şöyledir.
1- Üremekte olan mikroplara etki: Dezenfektan maddenin, uygun bir
sıvı besi yerinde seri dilusyonları yapılır ve bunun üzerine test mikroplarından (S.
typhi ve S. aureus 'un 24 saatlik broth kültüründen
0.1 cc.) ekilerek uygun ısıda inkubasyona bırakılır. Belli bir süre sonra üreme
gözle, kontrolle karşılaştırılarak, değerlendirilir. Üreme görülmeyen en
düşük konsantrasyon minimal inhibisyon kat sayısı (MİK, minimal inhibitör
konsantrasyon) olarak değerlendirilir. Ayrıca, bu
son dilusyondan, broth ve agara ekimler yapılarak, dezenfektanın mikrobistatik veya
mikrobisid etkisi tam olarak tespit edilir.
2- Üremiş mikroplar üzerine etki: Dezenfektan maddenin steril
tüplerde dilusyonları yapılır ve üzerine üremiş test mikroplarından konduktan
sonra belli zaman aralıklarında, karışımdan alınarak sıvı ve katı ortamlara
ekilerek, bakteriostatik ve bakterisid etkisi tayin edilir.
B) Fenol indeksi (fenol koefisient): Muayenesi istenen ve suda
eriyebilen dezenfektanın 1/300, 1/350, 1/400, 1/450, 1/500,
1/550, 1/600, 1/650 ve fenolün de ayrı olarak dilusyonları yapılır 1/80 1/90, 1/100
ve üzerine test mikrobundan (Örn, S. aureus
'un 24 saatlik sıvı kültüründen 0.5 cc.) konur ve 20 °C' de su banyosuna
bırakılır. Sonra, 5-10 ve 15. dakikalarda dezenfektan ve fenolden birer öze dolusu
alınarak 10 cc'lik buyyona ekilir. Kültür 48 saat etüvde tutularak sonuç gözle
değerlendirilir. Aşağıdaki örnekte fenol indeksi = 400/90 = 4.4'dir.
Fenol indeksi (Fİ), dezenfektanın, en yüksek dilusyonunun (5
dakikada öldürmediği fakat ve 10 dakika da öldürebildiği), fenolün aynı süre
içinde ve aynı şekilde öldürebildiği dilusyona oranı olarak tanımlanır.
Dezenfektan | Dilusyonlar | 5. dakika
pasaj | 10.dakika
pasaj | 15.dakika
pasaj |
Fenol | 80
90
100 | --
+
+ | --
+
+ | --
--
+ |
Dezenfektan | 350
400
450
500
550
600
650 | --
+
+
+
+
+
+ | --
--
+
+
+
+
+ | --
--
--
--
--
+
+ |
Dezenfektanları değerlendirmede ayrıca ortama süt, serum, kan,
gübre, vs. katılarak da incelenir.
Fenol indeksi, fenol bileşiklerini tespitte işe yaramasına karşın
diğer dezenfektanlar için o kadar uygun bir yöntem olmamaktadır. Çünkü,
dezenfektanların mikroplar üzerine olan etkileri farklıdır ve etkilerin oluşması
için geçen süre de ayrıdır. S. aureus
için olan bu indeks, diğer mikroorganizmalar için farklı olabilir.
C) Öldürme eğrisi: Dezenfektanla test mikrobu temasa getirildikten
sonra 20 °C' de tutulur ve belli zaman aralıkları ile alınan karışım ekilerek
canlı kalma durumu veya ölme durumu sayılır ve grafikte gösterilir.
D) Toksisite testi: Kullanılan dezenfektanların insan ve hayvanlara
toksik olup olmadığının tesbiti için bu test yapılır ve önemi de fazladır. Bu
amaçla deneme hayvanları, leukositler, doku kültürü ve embriyolu yumurtaya olan
toksik etkileri incelenir. Embriyolu yumurtada ELD50/0.1 ml., deneme hayvanlarında LD50/0.1 ml., leukositleri tahrip eden dilusyonları, doku
kültüründe genellikle tavuk embriyo kalp fibroblastları kullanılır ve bunun üzerine
olan etkisi infektif doz (DKİD50 /0.1 ml.)
tayin edilir. Kimyasal maddenin canlı dokular üzerine olan lokal toksik etkisi ile
mikroplar üzerine olan etkisi arasında titre farkı olmalıdır. Diğer bir ifade ile,
canlı ve üremekte olan dokulara olan toksik titresi çok az, buna karşılık mikroplara
olan etki titresi fazla olmalıdır. Bu nedenle, toksisite indeksi (Tİ), embriyonik
dokunun üremesine mani olan minimal dozun (A)/test organizmayı öldüren minimal doza (B) oranı (A/B) olarak kabul edilir. Bir dezenfektan
için en uygun durum, üremekte olan dokulara yoğun konsantrasyonda toksik, buna
karşılık yüksek sulandırmalarda mikroplar üzerine olan etkisi mikrobisidal olmalı
ve toksisite indeksi çok düşük olmalıdır. Aşağıdaki çizelgede bazı
germisidlerin toksisite indeksleri gösterilmiştir.
Germisid maddeler | (A) | (B) | (Tİ) | (Fİ) |
İyot
İyodürtriklorid
Civa klorür
Hekzilresorsinol
Metophen
Fenol
Potasyum
Merküroiyodüre Mertiolet
Merkürokrom | 1/800
1/2400
1/45000
1/21000
1/76000
1/840
1/12000
1/176400
1/10500 | 120.000
1/6000
1/6000
1/7000
1/6000
1/65
1/9000
1/4000
1/40 | 0,4
0,4
0,4
3,0
12,7
11,4
1,3
44,0
262,0 | 308
92
246
108
92
¾
13,8
71
0,6 |
- (A): Doku üremesine mani olan en yüksek dilusyon
- (B): S. aureus üremesine mani olan en yüksek dilusyon
- (Tİ) : Toksisite İndeksi ; A/B
- (Fİ) Feneol İndeksi ; S. aureus.
Toksisite indeksi (Tİ), bir bakıma şöyle de ifade edilebilir. Üremekte olan hücreler
üzerine etkili olan minimal dozun (A), mikroplar üzerine etkili olan minimal doza (B)
oranı (A/B)'dir. Bu oranın sonucunun çok düşük olması dezenfektan için uygundur.
E) Aktivite genişliğinin tayini: Bir dezenfektanın, test mikropları
dışında diğer vegetatif mikroorganizmalar, sporlar, mantarlar ve viruslar üzerine
olan etkileri de aynı birinci madde de bildirildiği gibi tayin edilir. Burada
dezenfektanın uygun ısıda 10 dakika içinde mikrobisid etki gösteren en düşük
konsantrasyonu (veya minimal inhibitör konsantrasyonu) hesaplanır. Bu etki agar ve
brothlara ekim yapılarak değerlendirilir.
F) İnaktivasyon testi: Dezenfektanlar laboratuvarlarda, genellikle,
mikroplarla direk temasa getirilir ve ona göre sonuçlar değerlendirilir. Halbuki
pratikte., mikroplar her zaman açıkta değildirler. Özellikle, etrafları çeşitli
organik (kan, idrar, serum, gaita, vücut sıvısı,
v.s.) ve inorganik maddelerle sarılmıştır. Dezenfektanlar bu maddeleri geçerek
mikroplara etkilemediği gibi, bu maddeler dezenfektanları inaktive ederler ve bazen
bunlarla birleşerek özel bileşikler oluşturabilirler. Bu nedenle, laboratuvarlarda, dezenfektanların etkileri ölçülürken, ortama çeşitli organik
maddeler (serum, idrar, gaita, mukoz, süt, v.s) konarak deneme yapılır ve sonuçlar
buna göre değerlendirilir.
Laboratuvarda yapılan denemelerde, dezenfektanla mikrop belli süre
temasa getirildikten sonra, mikrobisid durumun saptanması için, agara ekilerek mikrop
sayımı yapılır. Ancak, ekim için alınan karışımda (mikrop + dezenfektan), yeni
ekilen ortamda üremeye mani olacak kadar dezenfektan da alınmış ve aktarılmış
olacaktır. Buna mani olmak için etkeni,
dezenfektanın etkisinden kurtarmak gereklidir. Aksi halde, değerlendirmeler yanlış
olabilir. Böyle durumlarda, yeni besi yerlerine, dezenfektanın etkisini gideren fakat
mikrop üzerine etkili olmayan maddeler katılabilir. Eğer böyle bir madde yoksa, broth içinde dilue ederek deneme yürütülür. Diğer önemli
bir nokta da, dezenfektan madde mikroorganizmaların içine girmişse bunu çıkarmak veya
etkisini gidermek gereklidir. Ancak, ne kadar dilue edilse bile dezenfektan
çıkarılamaz. Bu durumda sıvı besiyerine antagonist veya inaktivatör maddeler
ilave edilebilir. Örn. sulfonamidler için, PABA; HgCl2 için sodyum thioglycolate veya kükürtlü bileşikler; Quaternar
ammonium bileşikleri için Tween-80 ve azolectin kullanılır. Gaz dezenfektanlar için
ayrı bir yöntem uygulanır. Bakteriler özel bakteri tutan filtrelere, emdirilir ve
sonra özel bir kutuya konarak belli ısı ve rutubette içine gaz dezenfektan verilir.
Belli süre sonra mikroplar buyyona aktarılır ve inkube edilir. Bir tanede gazlamaya
tabi tutulmadan kontrol için bırakılır: Üreme
oluşumu kontrolle karşılaştırılarak değerlendirilir. Burada bir ölme beklenemez.